Interview met Dr. Ir. Jan van der Graaf

Interview

Ds. Oscar Lohuis

Diepgaande schuldbelijdenis van de gezamenlijke kerken nodig

Dr. ir. Jan van der Graaf schreef op 19 mei 2020 een spraakmakend artikel in het Reformatorisch Dagblad: Schuld jegens Joden vraagt geen compensatie maar verzoening. De aanleiding voor dit artikel waren de woorden die premier Rutte tijdens de Nationale Holocaust Herdenking van dit jaar heeft uitgesproken: “Nu de laatste overlevenden nog onder ons zijn, bied ik vandaag namens de regering excuses aan voor het overheidshandelen van toen. Dat doe ik in het besef dat geen woord zoiets groots en gruwelijks kan omvatten.” Van der Graaf pleit in zijn artikel voor diepgaande schuldbelijdenis van de gezamenlijke kerken in ons land. Ik zoek hem op voor een interview hierover.

 De woorden van onze premier hebben u aan het denken gezet?
“Het was voor het eerst in de historie dat de Nederlandse regering zo concreet excuses aanbood. Deze woorden zijn goed ontvangen door de Joodse gemeenschap. Toch is ‘excuus’ een te vlak woord. Letterlijk betekent het ‘verontschuldiging’. Een schuldbelijdenis gaat dieper. Die wordt concreet gedaan, door de schuldigen, waarbij genoemd wordt wat er is misgegaan, ten overstaan van degenen die er het slachtoffer van werden. Wij als christenen weten, dat wanneer wij dit doen, wij dit ten diepste doen voor het aangezicht van God. Ook is de bedoeling van oprechte schuldbelijdenis dat er verzoening kan plaatsvinden, in dit geval tussen de kerk en de Joodse gemeenschap. Dat gebeurt wanneer degene aan wie schuld beleden wordt de belijdenis accepteert.”

Soms hoor ik mensen zeggen: ‘We hebben nu al zoveel verootmoedigingsbijeenkomsten gehad, met de Holocaust zijn we nu wel klaar.’
“Nee, dat is niet zo. Kerkelijk Nederland heeft schuldig gestaan. Wat Rutte zei over de overheid en het volk moeten de kerken in het bijzonder zich aantrekken. Er waren er die – met gevaar voor eigen leven – zich hebben ingezet om het kwaad tegen te gaan. Maar er waren er veel te veel in de kerken die zwijgend hebben toegekeken. Een gezamenlijke kanselverklaring tegen de vervolging van de Joden is in 1942 in veel kerken voorgelezen, maar lang niet in alle kerken en ook niet in alle gemeenten binnen de kerken. Bovendien is het goedkoop om alleen maar te praten over ‘zij in het verleden’. Wij staan er niet buiten, wij hadden zelf waarschijnlijk ook zwijgend toegekeken. We lezen in de Bijbel dat er beleden wordt: ‘Wij en onze vaderen hebben gezondigd’. Daar begint het met ‘wij’ en dan pas ‘de vaderen’. Bovendien zien we vandaag weer dezelfde verschijnselen als in die tijd, nu het antisemitisme weer groeit.”

Hoe komt het dat het antisemitisme onuitroeibaar lijkt?
“Het is vijandschap tegen de God van Israël. Hitler zag zichzelf en zijn ras als uitverkoren en kon geen uitverkoren volk naast zich dulden. Ook de kerk heeft zo lang geweigerd Israël als uitverkoren volk naast zich te dulden. Het zit in het hart van mensen.”

Welke ontwikkeling heeft u de laatste decennia gezien in kerken ten aanzien van Israël?
“Het debat heeft door de PLO een politieke dimensie gekregen. Naast de onopgeefbare verbondenheid met Israël is men gaan spreken over eenzelfde verbondenheid met het Palestijnse volk. Dat is vreemd, want wij zijn toch ook niet exclusief verbonden met het Belgische volk of zo. Omdat de Palestijnen als underdog worden neergezet, slaat men door in sympathie voor de Palestijnen. In de solidariteit met het Palestijnse volk zijn antisemitische tendensen aanwezig die gemakkelijk kunnen doorslaan in agressie tegen het Joodse volk en de staat Israël. Dit is wat er ook in kerken gebeurt. We moeten schuld belijden en boetedoen, ook ten aanzien van dit antisemitisme in kerken in het heden.”

Hoe denkt u dat we boete kunnen doen?
“Het werk van Stichting voor Boete & Verzoening is een heel mooi voorbeeld. Joodse begraafplaatsen worden opgeknapt, als teken van schulderkenning en boete. Al vanaf 1980 ben ik betrokken bij het ondersteunen van Kfar Shaoel, een psychiatrisch ziekenhuis voor Holocaustoverlevenden in Jeruzalem. Nu komen daar ook getraumatiseerden uit de huidige oorlogen en slachtoffers van terreuraanslagen. Toen was het een heel armoedige bedoening. Vanuit Nederland is heel veel hulp op gang gekomen. Nu is het een modern volwaardig ziekenhuis dat goed functioneert. Dit zijn tekenen van verzoening, als wij concrete, zichtbare dingen doen. Het moet niet bij woorden blijven die vanachter een schrijftafel zijn geschreven. Het gaat om daden en ontmoeting met het Joodse volk.
Ik heb lang in het bestuur gezeten van de stichting Vrienden van het Cheider (een orthodox-Joodse school in Amsterdam). Twee keer per jaar hadden we een gesprek met het bestuur van het Cheider. Dan gingen we altijd een laag dieper, kwamen we met rabbijnen in een dialoog over vragen als ‘wat is gerechtigheid?’ of ‘wat is verzoening?’ Ook reisleiders in Israël moeten ervoor zorgen dat er ontmoetingen plaatsvinden met het Joodse volk.”

Wat kunnen kerken doen richting het Joodse volk, zowel in Nederland als daarbuiten?
“Ten eerste moeten zij de minister van Buitenlandse Zaken op z’n huid zitten over wat er in de VN gebeurt ten aanzien van Israël. Dat is schandalig, en dat moet een halt toegeroepen worden. Ten tweede kunnen synodes kerken ertoe aanzetten in de gemeenten voorbede te doen voor Israël. Ten derde moeten we ten aanzien van de Joden kiezen voor de dialoog en niet voor zending of evangelisatie. ‘Zending’ gebruiken we voor evangelisatie onder volkeren. De kerk staat ten opzichte van Israël in een unieke verhouding. Iemand gebruikte het woord ‘getuigende dialoog’. Dat is veel meer gepast richting de Joden.”

Heeft uw artikel in het RD iets in beweging gezet?
“Er is veel op gereageerd. Dr. ir. Henk J. Schouten schreef een krachtig appel richting de kerken om schuld te belijden over de houding van de kerken bij de Holocaust. Hij roept op tot een breed gedeelde openlijke schuldbelijdenis door de gezamenlijke kerken. Een gezamenlijke kanselboodschap zoals die in 1942 door de kerken is uitgesproken, is er sindsdien nog nooit geweest. Dit moet ook een fel protest zijn tegen antisemitisme in welke vorm dan ook, ook binnen de kerken. De opwekking die wij nodig hebben, staat niet los van onze verhouding tot Israël. Dr. Henk Vreekamp zei: ‘De kerk is zonder Israël niet voltooid’.”

Dr. ir. Jan van der Graaf is oud-algemeen secretaris van de Gereformeerde Bond in de Nederlandse Hervormde Kerk.